. 7 شيخ ابوجعفر طوسی ، معروف به شيخ الطائفه . از ستارگان بسيار
درخشان جهان اسلام است . در فقه و اصول و حديث و تفسير و كلام و رجال‏
تأليفات فراوان دارد . اهل خراسان است . در سال 385 متولد شده و در سال‏
408 يعنی در 23 سالگی به بغداد كه آنوقت مركز بزرگ علوم و فرهنگ اسلامی‏
بود مهاجرت كرد و تا پايان عمر در عراق ماند و پس از استادش سيد مرتضی‏
رياست علمی و فتوائی شيعه به او منتقل شد .
مدت پنج سال پيش شيخ مفيد درس خوانده است . ساليان دراز از خدمت‏
شاگرد مبرز شيخ مفيد يعنی سيد مرتضی بهره‏مند شده است . استادش سيد
مرتضی در سال 436 در گذشت و او 24 سال ديگر بعد از استادش در قيد حيات‏
بود .
دوازده سال بعد از سيد در بغداد ماند ولی بعد به علت يك

سلسله آشوبها كه خانه و كتابخانه‏اش به تاراج رفت به نجف مهاجرت كرد و
حوزه علميه را در آنجا تأسيس كرد و در سال 460 در همانجا در گذشت .
قبرش در نجف معروف است .
شيخ طوسی كتابی در فقه دارد به نام " النهاية " كه در قديم الايام‏
كتاب درسی طلاب بوده است . كتاب ديگری دارد به نام " مبسوط " كه فقه‏
را وارد مرحله جديدی كرده است و در عصر خودش مشروحترين كتاب فقهی شيعه‏
بوده است . كتاب ديگری دارد به نام " خلاف " كه در آنجا ، هم آراء
فقهاء اهل سنت را ذكر كرده و هم رأی شيعه را . شيخ طوسی كتابهای ديگر
نيز در فقه دارد . قدما تا حدود يك قرن پيش اگر در فقه " شيخ " به‏
طور مطلق می‏گفتند مقصود شيخ طوسی بود و اگر شيخان می‏گفتند مقصود شيخ مفيد
و شيخ طوسی بود .
شيخ طوسی يكی از چند چهره معروفی است كه در سراسر فقه نامشان برده‏
می‏شود . خاندان شيخ طوسی تا چند نسل همه از علما و فقها بوده‏اند . پسرش‏
شيخ ابوعلی ملقب به مفيد ثانی ، فقيه جليل القدری است ، و بنابر نقل‏
مستدرك الوسائل ( 1 ) او كتابی دارد به نام " امالی " و كتاب "
النهاية " پدرش را نيز شرح كرده است .
مطابق نقل كتاب " لؤلؤالبحرين " دختران شيخ طوسی نيز فقيه و فاضله‏
بوده‏اند . شيخ ابوعلی فرزندی دارد به نام شيخ ابوالحسن محمد ، بعد از
پدرش ابوعلی مرجعيت و رياست حوزه علميه به او منتقل شد و بنابر نقل‏
ابن عماد حنبلی در كتاب " شذرات الذهب فی
پاورقی :
. 1 جلد / 3 ص . 498

اخبار من ذهب " ( 1 ) در زمان اين مرد بزرگ طلاب علوم دينی شيعه از
اطراف و اكناف به سوی او می‏شتافته‏اند ، و او خود مردی پارسا و زاهد و
عالم بوده است . عماد طبری گفته است اگر صلوات بر غير انبيا روا بود
من براين مرد صلوات می‏فرستادم . او در سال 540 در گذشته است ( 2 ) .
. 8 قاضی عبدالعزيز حلبی معروف به ابن البراج . شاگرد سيد مرتضی و شيخ‏
طوسی است . از طرف شيخ طوسی به بلاد شام كه وطنش بود فرستاده شد .
بيست سال در طرابلس شام قاضی بود . در سال 481 در گذشته است . كتابهای‏
فقهی او كه بيشتر نام برده می‏شود يكی به نام " مهذب " است و ديگری به‏
نام " جواهر " .
. 9 شيخ ابوالصلاح حلبی . او نيز اهل شامات است . شاگرد سيد مرتضی و
شيخ طوسی بوده و صد سال عمر كرده است . در " ريحانة الادب " می‏نويسد
كه او شاگرد سلاربن عبدالعزيز آت الذكر نيز بوده است . اگر اين نسبت‏
درست باشد ، می‏بايست ابوالصلاح ، سه طبقه را شاگردی كرده باشد ! كتاب‏
معروف او در فقه به نام " كافی " است . در سال 447 در گذشته است .
اگر عمر او صد سال بوده است و در 447 هم وفات كرده باشد او از هر دو
استادش
پاورقی :
. 1 جلد / 4 ص . 127 126
. 2 قسمتهای مربوط به شيخ ابوالحسن فرزند شيخ ابوعلی ، از يادداشتی‏
است كه دوست عاليقدر ، دانشمند محترم آقای نصر الله شبستری تبريزی‏
مرقوم فرموده‏اند ، وايشان آن را علامه سيد محمد صادق آل بحرالعلوم در
مقدمه‏ای كه بر رجال شيخ طوسی نوشته‏اند نقل كرده‏اند .

بزرگسال تر بوده است . شهيد ثانی او را " خليفة المرتضی فی البلاد
الحلبية " خوانده است .
. 10 حمزش بن عبدالعزيز ديلمی معروف به " سلارديلمی " . در حدود سال‏
448 تا 463 در گذشته است . شاگرد شيخ مفيد و سيد مرتضی است . اهل ايران‏
است و در خسرو شاه تبريز در گذشته است . كتاب معروف او در فقه به نام‏
" مراسم " است . سلار هر چند هم طبقه شيخ طوسی است نه از شاگردان او ،
در عين حال محقق حلی در مقدمه كتاب " المعتبر " از او و ابن البراج و
ابوالصلاح حلبی به عنوان " اتباع الثلاثه " نام می‏برد يعنی او را از
پيروان می‏شمارد كه علی الظاهر مقصودش اين است كه اين سه نفر تابع و
پيروان سه نفر ديگر ( شيخ مفيد ، سيد مرتضی ، شيخ طوسی ) بوده‏اند .
. 11 سيد ابوالمكارم ابن زهره . در حديث به يك واسطه از ابو علی پسر
شيخ الطائفه روايت می‏كند و در فقه با چند واسطه شاگرد شيخ طوسی است .
اهل حلب است و در سال 585 در گذشته است . كتاب معروف او در فقه به‏
نام " غنيه " معروف است . هرگاه در اصطلاح فقهاء " حلبيان " ( به‏
صيغه تثنيه ) گفته شود ، مقصود ابوالصلاح حلبی و ابن زهره حلبی است ، و
هرگاه " حلبيون " ( به صيغه جمع ) گفته شود ، مقصود آن دو نفر به علاوه‏
ابن البراج است كه او هم اهل حلب بوده است . بنابر آنچه در مستدرك (
1 ) ضمن احوال شيخ طوسی آمده است ، ابن زهره كتاب " النهاية " شيخ‏
طوسی را نزد
پاورقی :
. 1 جلد / 3 ص . 506

ابوعلی حسن بن الحسين معروف به ابن الحاجب حلبی خوانده است ، و او آن‏
كتاب را نزد ابوعبدالله زينوبادی در نجف و او نزد شيخ رشيدالدين علی بن‏
زيرك قمی و سيد ابی هاشم حسينی و آن دو نزد شيخ عبدالجبار رازی تحصيل‏
كرده بوده‏اند و شيخ عبدالجبار شاگرد شيخ طوسی بوده است . بنابر اين نقل‏
، ابن زهره با چهار واسطه شاگرد شيخ طوسی بوده است .
. 12 ابن حمزه طوسی ، معروف به عمادالدين طوسی . هم طبقه شاگردان شيخ‏
طوسی است . بعضی او را هم طبقه شاگردان شاگردان شيخ دانسته و بعضی دوره‏
او را از اين هم متأخرتر دانسته‏اند . نياز به تحقيق بيشتری است .
سال وفاتش دقيقا معلوم نيست . شايد در حدود نيمه دوم قرن ششم در
گذشته است . اهل خراسان است . كتاب معروفش در فقه به نام " وسيله "
است .
. 13 ابن ادريس حلی . از فحول علمای شيعه است . خودش عرب است و
شيخ طوسی جد مادری او ( البته مع الواسطه ) به شمار می‏رود . به حريت فكر
معروف است . صولت و هيبت جدش شيخ طوسی را شكست . نسبت به علماء و
فقهاء تا سر حد اهانت انتقاد می‏كرد . در سال 589 در سن 55 سالگی در
گذشته است . كتاب نفيس و معروف او در فقه به نام " سرائر " است .
گفته‏اند كه ابن ادريس از تلامذه سيد ابوالمكارم ابن زهره بوده است ، ولی‏
بنابر تعبيراتی كه ابن ادريس در كتاب الوديعه از كتاب " السرائر "
می‏كند چنين بر می‏آيد كه صرفا معاصر وی بوده است و او را ملاقات كرده‏

است و در برخی مسائل فقهی ميان آنها مكاتباتی رد و بدل شده است .
. 14 شيخ ابوالقاسم جعفربن حسن بن يحيی بن سعيد حلی ، معروف به "
محقق " . صاحب كتابهای زياد در فقه از آن جمله : شرايع ، معارج ، معتبر
، المختصر النافع و غيره است . محقق حلی با يك واسطه شاگرد ابن زهره و
ابن ادريس حلی سابق الذكر است . در " الكنی والالقاب " ذيل احوال "
ابن نما " می‏نويسد .
" محقق كركی در وصف محقق حلی گفته است : اعلم اساتيد " محقق " در
فقه اهل بيت ، محمد بن نمای حلی واجل اساتيد او ابن ادريس حلی است ".
ظاهرا مقصود محقق كركی اين است كه اجل اساتيد " ابن نما " ابن‏
ادريس است . زيرا ابن ادريس در 598 در گذشته است و محقق در 676 در
گذشته است . قطعا محقق حوزه درس ابن ادريس را درك نكرده است . در "
ريحانة الادب " می‏نويسد :
" محقق حلی شاگرد جد و پدر خودش و سيد فخاربن معد موسوی و ابن زهره‏
بوده است " .
اين نيز اشتباه است ، زيرا محقق ، ابن زهره را كه در 585 در گذشته‏
است درك نكرده است . بعيد نيست كه پدر محقق شاگرد ابن زهره بوده است‏
. او استاد علامه حلی است كه بعدا خواهد آمد .
در فقه كسی را بر او مقدم نمی‏شمارند . در اصطلاح فقها ، هرگاه " محقق‏
" به طور مطلق گفته شود مقصود همين شخص بزرگوار است . فيلسوف و رياضی‏
دان بزرگ خواجه نصير الدين طوسی با او در

حله ملاقات كرده و در جلسه درس فقهش حضور يافته است . كتابهای " محقق‏
" مخصوصا كتاب " شرايع " در ميان طلاب يك كتاب درسی بوده و هست و
فقهاء زيادی كتب محقق را شرح كرده يا حاشيه بر آنها نوشته‏اند .
. 15 حسن بن يوسف بن علی بن مطهر حلی ، معروف به علامه حلی . يكی از
اعجوبه‏های روزگار است . در فقه و اصول و كلام و منطق و فلسفه ورجال و
غيره كتاب نوشته است . در حدود صد كتاب از آثار خطی يا چاپی اوشناخته‏
شده كه بعضی از آنها به تنهائی ( مانند تذكرش الفقهاء ) كافی است كه‏
نبوغ او را نشان دهد . علامه كتب زيادی در فقه دارد كه غالب آنها مانند
كتابهای محقق حلی در زمانهای بعد از او از طرف فقهاء شرح و حاشيه شده‏
است . كتب معروف فقهی علامه عبارت است از : ارشاد ، تبصرش المتعلمين‏
، قواعد ، تحرير ، تذكرش الفقهاء ، مختلف الشيعه ، منتهی . علامه اساتيد
زيادی داشته است . در فقه شاگرد دائی خود محقق حلی ، و در فلسفه و منطق‏
شاگرد خواجه نصيرالدين طوسی بوده است . فقه تسنن را نزد علمای اهل تسنن‏
تحصيل كرده است. علامه در سال 648 متولد شده و در سال 726 در گذشته است.
. 16 فخرالمحققين ، پسر علامه حلی . در 682 متولد شده و در سال 771 در
گذشته است . علامه حلی در مقدمه " تذكرش الفقهاء " و در مقدمه كتاب "
قواعد " از فرزندش به تجليل ياد كرده است و در آخر " قواعد " آرزو
كرده كه پسر بعد از پدر كارهای ناتمام او را تمام كند . فخرالمحققين‏
كتابی دارد به نام " ايضاح الفوائد فی شرح

مشكلات القواعد " . آراء فخرالمحققين در كتاب " ايضاح " در كتب‏
فقهيه مورد توجه است .
. 17 محمد بن مكی ، معروف به شهيد اول . شاگرد فخر المحققين و از
اعاظم فقهای شيعه است . در رديف محقق حلی و علامه حلی است . اهل جبل‏
عامل است كه منطقه‏ای است در جنوب لبنان و از قديمترين مراكز تشيع است‏
و هم اكنون نيز يك مركز شيعی است . شهيد اول در سال 734 متولد شده و در
786 به فتوای يك فقيه مالكی مذهب و تأييد يك فقيه شافعی مذهب شهيد
شده است . او شاگرد شاگردان علامه حلی و از آن جمله فخرالمحققين بوده‏
است . كتابهای معروف شهيد اول در فقه عبارت است از " اللمعه " كه‏
در مدت كوتاهی در همان زندانی كه منجر به شهادتش شد تأليف كرده است (
1 ) و عجيب اين است كه اين كتاب شريف را در دو قرن بعد فقيهی بزرگ‏
شرح كرد كه او سرنوشتی مانند مؤلف پيدا كرد ، يعنی شهيد شد و " شهيد
ثانی " لقب گرفت . " شرح لمعه " تأليف شهيد ثانی است كه همواره از
كتب درسی طلاب بوده و هست . كتابهای ديگر شهيد اول عبارت است از :
دروس ، ذكری ، بيان ، الفيه ، قواعد . همه كتب او از نفائس آثار فقهی‏
است . كتب شهيد اول نيز مانند كتب محقق و علامه حلی در عصرهای بعد از
طرف فقهاء شرحها و حاشيه‏های زياد خورده است .
در ميان فقهاء شيعه ، كتابهای سه شخصيت فوق الذكر ، يعنی محقق حلی ،
علامه حلی ، شهيد اول كه در قرن هفتم و هشتم
پاورقی :
. 1 گويند برای امير علی بن مؤيد ، امير سربداريان خراسان .

می‏زيسته‏اند ، به صورت متون فقهی در آمده و ديگران بر آنها شرح و حاشيه‏
نوشته‏اند و كسی ديگر نمی‏بينيم كه چنين عنايتی به آثار او شده باشد . فقط
در يك قرن گذشته دو كتاب از كتابهای شيخ مرتضی انصاری كه در حدود صد و
سيزده سال از وفاتش می‏گذرد چنين وضعی به خود گرفته است .
خاندان شهيد اول خاندان علم و فضل و فقه بوده‏اند و نسلهای متوالی اين‏
شرافت را برای خود نگهداری كرده‏اند . شهيد سه پسر دارد كه هر سه از علما
و فقها بوده‏اند همچنانكه همسرش ام علی و دخترش ام الحسن نيز فقيه‏
بوده‏اند و شهيد زنان را درپاره ای از مسائل فقهی به اين دو بانوی فاضله‏
ارجاع می‏كرده است . در كتاب " ريحانة الادب " می‏نويسد :
" بعضی از بزرگان ، فاطمه دختر شهيد را " شيخة " و " ست المشايخ‏
" يعنی سيدش المشايخ لقب داده‏اند " .
. 18 فاضل مقداد . اهل سيور است كه از قراء حله است . از شاگردان‏
مبرز شهيد اول است . كتاب معروف او در فقه كه چاپ شده و در دست است‏
و از او نقل می‏شود كتاب " كنزالعرفان " است . اين كتاب ، آيات‏
الاحكام است ، يعنی در اين كتاب آن سلسله از آيات كريمه قرآن كه از
آنها مسائل فقهيه استنباط می‏شود و در فقه مطرح می‏گردد تفسير شده وبه سبك‏
فقهی به آنها استدلال شده است . در شيعه و سنی كتابهای زيادی در آبات‏
الاحكام نوشته شده است و كنزالعرفان فاضل مقداد بهترين و يا از بهترين‏
آنها است . فاضل مقداد در سال 826 وفات كرده است . عليهذا او از علماء
قرن

نهم هجری محسوب می‏شود .
. 19 جمال السالكين ابوالعباس احمد بن فهد حلی اسدی . در سال 757
متولد شده و در سال 841 وفات يافته است . در طبقه شاگردان شهيد اول و
فخر المحققين است . مشايخ حديث او فاضل مقداد سابق الذكر و شيخ علی بن‏
الخازن فقيه و شيخ بهاء الدين علی بن عبدالكريم است . ( 1 ) علی الظاهر
اساتيد فقهی او نيز همينها هستند . ابن فهد تأليفات فقهی معتبری دارد از
قبيل " المهذب البارع " كه شرح " مختصر النافع " محقق حلی است ، و
شرح " ارشاد " علامه به نام " المقتصر " و شرح الفيه شهيد اول . شهرت‏
بيشتر ابن فهد در اخلاق و سير و سلوك است . كتاب مشهور او در اين زمينه‏
" عدش الداعی " است .
. 20 شيخ علی بن هلال جزائری . زاهد و متقی و جامع المعقول و المنقول‏
بوده است . استاد روايتش ابن فهد حلی است و بعيد نيست كه استاد فقه‏
وی نيز هم او باشد . می‏گويند در عصر خودش شيخ الاسلام و رئيس شيعه بوده‏
است . محقق كركی شاگرد اوبوده و او را به صفت فقاهت و شيخ الاسلامی‏
ستوده است . ابن ابی جمهور احسائی نيز فقه را نزد او تحصيل كرده است .
پاورقی :
. 1 الكنی و الالقاب .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: